Jinên Kurd: Ji sirgûniyê ber bi berxwedanê ve

 

Derya Ceylan

 

NAVENDA NÛÇEYAN - Di seranserê dîrokê de, jinên Kurd hem hilgirên azadiya gelê xwe û hem jî ya xwe bûne. Di çîroka berxwedanê de ku ji salên 1920'an heta îro jinan qadên nû yên têkoşînê afirandine.

 

Çîroka jina Kurd ne tenê têkoşîneke zayendî ye; ew di heman demê de navê berxwedaneke pirqatî ye ku li ser sînorê nasnameya neteweyî tê meşandin. Sîstema netewe-dewletê ya ku bi damezrandina Komarê re hatiye ferzkirin, hebûna gelê Kurd înkar dike di heman demê de sîstemeke dualî ya zordariyê ava dike ku hem rolên neteweyî û hem jî yên civakî yên jinan hedef digire. Ev pêvajo ne tenê dûrxistina ji qadên çandî û siyasî ye; ew di heman demê de navê siyaseteke sîstematîk e ku armanc dike ku rê li ber veguhestina bîr, ziman û bîra kolektîf ji nifşekî bo nifşekî din bigire.

 

Rêberê Gelê Kurd Abdullah Ocalan vê rastiya dîrokî bi gotina "Meseleya Kurd ne tenê înkarkirina nasnameya neteweyî ye; ew koletiya rewşa civakî ya jinan e. Jinên Kurd neçar mane ku hem ji bo azadiya gelê xwe û hem jî ji bo azadiya xwe di heman demê de şer bikin" destnîşan dike. Li gorî Abdullah Ocalan, rizgariya jinan nikare ji rizgariya gelê Kurd cuda were hesibandin: "Jinên Kurd hilgirên bîra civakî û pêşengên têkoşîna azadiyê ne. Têkoşîna wan têkoşîna hebûna gelê Kurd e."

 

Îro, ev rastî bi rêya xeteke berxwedanê tê şîrovekirin ku ji koçberkirina bi darê zorê ya salên 1920'an heta Qirkirina Dêrsimê ya 1938'an, ji berxwedana zindanan a salên 1980'an heta ezmûna jinan a rêveberiya şaredariyê di salên 2000'an de û ji êrîşên qeyûman ên salên 2010'an dirêj dibe. Her nifş têkoşînê ji cihê ku ya berê rawestiyaye mîras digire, di bin şert û mercên xwe de wê ji nû ve hilberîne û berfireh dike.

 

Ev beşa dosyaya me, pêvajoya dîrokî ya dûrxistina jinên Kurd û pratîkên kirdebûnê yên ku di bin banê PKK'ê de pêş ketine, di ronahiya dîroka devkî û perspektîfa îdeolojîk a Abdullah Ocalan de vedikole.

 

Damezrandina Komarê û salên pêşîn

 

Projeya dewleta neteweyî ku bi damezrandina Komarê re pêk hat, armanc dike ku nasnameyeke Tirkî ya homojen ava bike. Ev armanc ne tenê tê wateya înkarkirina nasnameya neteweyî ya Kurd; di heman demê de tê wateya mehkûmkirina jinên Kurd bo pergaleke du-qatî ya zordariyê li ser bingeha nasnameya etnîkî û zayendî. Îdeolojiya fermî ya dewletê, ji aliyekî ve, ziman, çand û dîroka Kurdî nedîtî dike, lê ji aliyê din ve, avahiya civakî ya baviksalar xurt dike, beşdariya jinan di siyaset, perwerde û jiyana giştî de sînordar dike. Ev dûrketina du-qatî qadên jiyanê yên jinên Kurd teng dike, wan hem di warên giştî û hem jî yên taybet de bêdeng dike. Koçberiya bi darê zorê, valakirina gundan û girêdayîbûna aborî ya ku ji ber polîtîkayên ewlehiyê yên dewletê çêdibe, jinan hem di warê civakî û hem jî di warê aborî de lawaz dihêle. 

 

Ligel kolonyalizmê têkoşîn

 

Abdullah Ocalan vê pêvajoyê bi van gotinan rave dike: "Felsefeya damezrandina Komarê, her çend gelê Kurd paşguh kir jî, jin veguherand milkê mêran. Jinên Kurd du caran dîl hatin girtin: yekem ji aliyê polîtîkayên Tirkîkirinê yên dewleta neteweyî ve û duyem jî ji aliyê zîhniyeta feodal a ku ji aliyê mêran ve serdest e." Li gorî Abdullah Ocalan, ev zordestiya ducarî ya li ser jinan ne tesaduf e; ew beşek hişmendî ya pêvajoya avakirina dewletê ye: "Têkoşîna jina Kurd ji bo parastina hem gelê xwe û hem jî bedena xwe di bin şert û mercên herî dijwar ên kolonyalîzmê de pêş ket."

 

Di salên destpêkê yên Komarê de, serdemek ku xwesteka navendîbûnê ya ji Împaratoriya Osmanî mîras girtibû, jinên Kurd bi rastî ji qada dîrokî hatin jêbirin. Qanûna Parastina Aramiyê ku piştî Serhildana Şêx Seîd a 1925'an hate ragihandin, ne tenê rêxistinên siyasî hedef girt, lê di heman demê de bû sedema valakirina gundan, sirgûnên girseyî û hilweşîna tevna civakî ya li herêmê. Jin hem şahidên bêdeng û hem jî qurbaniyên nedîtî yên vê pêvajoyê bûn. Bi hezaran jin, ku ji erdên xwe hatin derxistin, bi zorê li parêzgehên Rojava hatin bicihkirin, ji ber axaftina bi zimanê wan hatin cezakirin û ji ber cilên xwe yên kevneşopî hatin tinazkirin. Piraniya van trawmayan di tomarên nivîskî de nehatine tomar kirin; ew bi rêya bîranîn, şîn û lorikan ji nifşekî bo nifşekî din têne veguhastin. Abdullah Ocalan vê berxwedana li hember bîranînê wiha vedibêje: "Heta li ser rêyên sirgûniyê jî, jinên Kurd dev ji veguheztina ziman û çanda xwe ya dayikê ji zarokên xwe re bernedan. Ev yek ji mezintirîn şêweyên berxwedanê ye. Zimanê ku dewletê dixwest bêdeng bike, di lorikên jinan de dijî."

 

Salên 1930-1940: Dêrsim û Sirgûn

 

Karesata Dêrsimê ya 1937-38'an di bîra kolektîf a jinên Kurd de wekî birîneke nayê jibîrkirin dimîne. Ew ne tenê komkujiyek bû; ew di heman demê de qutkirina damarên çandî yên tevahiya civakekê û parçekirina bîra wê bû. Operasyonên leşkerî yên ku ji hêla dewletê ve di bin navê "şaristaniyê" de hatin kirin, bûn sedema bombebarankirina gundan, şewitandina daristanan û sirgûnkirina girseyî ya mirovan ji çiyayan. Jin şahidên bêdeng lê kûr ên vê wêrankirinê bûn. Dema ku mêr ji eniyê ber bi eniyê ve dihatin ajotin, jinan mêr, bav û kurên xwe winda kirin. Li ser rêyên koçberiyê, westiyayî û birçî, pitikên ku ew li ser pişta xwe hildigirtin ji birçîbûn û nexweşiyê mirin.

 

Abdullah Ocalan vê pêvajoyê bi van gotinan vedibêje: "Dersim yek ji xalên şikestinê yên bîra herî kevnar a gelê Kurd e. Li vir, jin hem bûn şahidên qirkirinê û hem jî hilgirên bîranînê. Bêdengkirina wan bêdengkirina gelekî bû." Li gorî Abdullah Ocalan, şîdeta li Dêrsimê pêk hat ne tenê ji bo tunekirina fîzîkî, lê di heman demê de ji bo şikestina çandî û zimanî jî bû armanc: "Sûrgûnkirina jinan, dûrxistina wan ji ziman û axa wan, danîna dînamîtê li kokên gel e. Ji ber ku jin bi xwe kok in."

 

Salên 1980'an

 

Derbeya leşkerî ya 12'ê Îlona 1980'an ne tenê bû sedema girtina partiyên siyasî û binçavkirina bi hezaran kesan ji bo gelê Kurd, lê di heman demê de bû destpêka serdemeke zordariya dijwar di hemû warên jiyana civakî de. Di cih de piştî derbeyê, parêzgehên Kurd wekî herêmên şer hatin ragihandin. Îşkence li girtîgehan bû rêbazek sîstematîk û serdegirtin û binçavkirinên leşkerî li gundan bûn beşek ji jiyana rojane. Axaftina bi zimanê xwe yê zikmakî, gotina stranên Kurdî û heta lixwekirina cilên gelêrî jî wekî sûc dihat hesibandin. Di vê atmosferê de, jin pir caran bêdeng lê aktorên bi biryar ên berxwedana navxweyî diman.

 

Abdullah Ocalan, dema ku vê serdemê dinirxîne, dibêje, "12'yê Îlonê ne tenê gelê Kurd, di heman demê de damarên jiyanê ya jinên Kurd jî qut kir. Jinan rêyek nû geriyan da ku zincîrên koletiya neteweyî û civakî bişkînin." Li gorî Abdullah Ocalan, bersiva berbiçav a vê lêgerînê derketina holê ya PKK'ê bû: "PKK jinan ne wekî piştgirên pasîf ên têkoşîna rizgariya neteweyî, lê wekî mijarên damezrîner ên çalak pênase kir. Ev bingeha îdeolojîk bû ku jinên Kurd, ji bo cara yekem di dîrokê de, çarenûsa xwe bi xwe kontrol bikin."

 

Jin azadiya xwe bi xwe diyar dike

 

PKK, ku di sala 1978'an de hate damezrandin û ji salên 1980'an û pê ve bi lez û bez xwe birêxistin kir, ne tenê armanc kir ku jin mil bi mil bi mêran re şer bikin, lê di heman demê de li dijî çanda serdestiya mêran jî dengê xwe bilind bikin. Pêvajoya berxwedanê, ku bi serdegirtinên Eruh û Şemzînanê di 15ê Tebaxa 1984an de dest pê kir, beşdariya jinan di têkoşîna azadiyê de lez kir. Abdullah Öcalan wateya beşdariya jinan di têkoşîna azadiyê de wiha vedibêje: "Hilkişîna jinê ya çiyayan ne tenê li dijî dewletê lê di heman demê de li dijî serdestiya mêran jî serhildanek e. Çek li vir sembol e; şoreşa rastîn guhertina zihniyetê ye." Abdullah Öcalan destnîşan dike ku ev beşdarbûn wekî laboratuwarek ji bo azadiyê xizmet dike û dibêje: "Çiya ji bo jinan bi qasî ku zemînek avakirina jiyanek nû ye, ewqas jî qada şer e. Li vir, jin azadiya xwe diyar dikin."

 

Sala 1990'an: Koçberî û berxwedan 

 

Salên 1990'î ji bo gelê Kurd serdemek bû ku bi koçberiya girseyî ya herî dijwar, koçberiya bi darê zorê, komkujiyên çaresernekirî û şewitandina gundan ve hate nîşankirin. Polîtîkayên "valakirina gundan" ên dewletê jiyana jinên Kurd, nemaze yên ku li deverên gundan dijîn, bi awayekî radîkal guherand. Bi hezaran malbat, ku ji ber êrîşên leşkerî di şevekê de ji malên xwe hatin derxistin û nikarîbûn tiştên xwe jî berhev bikin, neçar man ku li taxên bajarî penaber bibin. Ev koçberiya bi darê zorê ne tenê koçberiyek mekanîkî bû; di heman demê de tê wateya windakirina debara jiyanê, qutkirina têkiliyên civakî û hilweşîna bîra çandî. Abdullah Ocalan vê pêvajoyê bi van gotinan vedibêje: "Valkirina gundan rakirina kokê ya civaka Kurd e. Ji bo jinan, ev ne tenê windakirina malên xwe, lê di heman demê de windakirina cîhê hilberîna xwe, zimanê xwe û bîra xwe jî tê wateya windakirina." Ji bo wî, koçberî serdemek nîşan da ku jinên Kurd neçar man rola xwe ya civakî ji nû ve saz bikin: "Bajar hem zincîrên nû û hem jî derfetên nû yên têkoşînê pêşkêşî jinan dike. Ger werin rêxistin kirin, jin dikarin di vê cîhê nû de pêşengiya berxwedanê bikin."

 

Têkoşîna neteweyî ya jinên kurd

 

Di vê serdemê de, komeleyên çandî, qursên ziman û torên hevgirtina jinan ên li bajaran hatine damezrandin ne tenê ji bo parastina nasnameya çandî, lê di heman demê de ji bo xurtkirina hebûna jinan di qada giştî de jî xizmet kirin. Şaredarî û rêxistinên civaka sivîl ji bo jinan bernameyên perwerdehiyê, qursên xwendin û nivîsandina bi zimanê zikmakî û atolyeyên hişmendiya siyasî li dar xistin. Bi berfirehkirina van torên hevgirtinê li bajaran, tevgera jinên Kurd hem têkoşîna ji bo nasnameya neteweyî û hem jî têkoşîna ji bo azadiya jinan bi hev ve girêda. Di vê çarçoveyê de, Abdullah Ocalan dibêje, "Rêxistina jinên Kurd li bajêr stûna herî stratejîk a têkoşîna neteweyî ye. Jin li vir ne tenê ji bo rizgariya xwe, lê di heman demê de ji bo azadiya gelê xwe jî dixebitin."

 

Hevşaredarî û destkeftiyên jinan

 

Salên 2000'an serdemek bû ku tê de tevgera jinên Kurd ne tenê li çiyayan an li kolanan, lê di heman demê de li avahiyên şaredariyan, meclîsên herêmî û qadên saziyan jî xurt bû. Sîstema hevşaredariyê ku li ser bingeha siyaseta demokratîk pêş ket, bi garantîkirina temsîliyeta wekhev a jinan di rêveberiya herêmî de li Tirkiyeyê yekem car bi dest xist. Ev model ne tenê temsîliyeta sembolîk e; ew veguherînek radîkal nîşan dide ku nîvê mekanîzmayên biryardanê ji bo jinan vedike û di her qonaxê de, ji budçeyan bigire heya projeyan, bicîhkirina perspektîfek jinan misoger dike. Abdullah Ocalan vê veguherînê wiha vedibêje: "Hevşaredarî ne tenê modelek rêveberiyê ye; ew pêkanîna pratîkî ya îdeolojiya rizgariya jinan e. Jin neçar nînin ku li kêleka siyasetê bimînin; ew bi xwe mijarên siyasetê ne. Nûnertiya jinan di rêveberiya herêmî de pîvana bingehîn a azadiya civakî ye."

 

Di qada navneteweyî de jinên kurd 

 

Salên 2000'an her wiha şahidiya bilindbûna şaredariya jinên Kurd di qada navneteweyî de kirin. Gelek rêxistinên jinan ji Amerîkaya Latîn bigire heya Ewropayê şand şandin da ku pratîkên li bajarên wekî Amed, Wan û Merdînê ji nêz ve bibînin. Van serdanan ezmûna tevgera jinên Kurd anîn torên femînîst ên cîhanî.

 

Têkoşîna li dijî qeyûman 

 

Salên 2010'an serdemeke dijwar bû, ku tê de tevgera jinên Kurd gihîşt asta herî bilind a xuyabûna civakî û hêza sazûmanî, lê ev destkeftî bi awayekî sîstematîk hatin hedefgirtin. Pêvajoya aştiyê ya 2013-2015'an platformek peyda kir ku jin dikarin di rêveberiya herêmî, qadên çandî û rêxistinên civakî de bi azadîtir tevbigerin. Di atmosfereke aştiyê de, projeyên şaredariyê yên jinan zêde bûn û rêxistinên jinan li seranserê herêmê zêde bûn.

 

Lêbelê, rewş bi dawîbûna pêvajoya aştiyê diguhere. Rewşa awarte ya ku di sala 2016'an de hat ragihandin û tayînkirina qeyûman a piştre destkeftiyên dehsalan ên tevgera jinên Kurd hedef girt. Yekîneyên siyaseta jinan hatin girtin, stargeh bêfonksiyon man an jî bi tevahî hatin girtin. Kooperatîfên jinan hatin hilweşandin û çalakvanên jin ên ku di şaredariyan de dixebitin ji kar hatin avêtin an jî hatin girtin. Sîstema hevşaredariyê bi tevahî hat qedexekirin.

 

Abdullah Ocalan hişmendiya li pişt van êrîşan bi van gotinan rave dike: "Jin pusula azadiya civakê ne. Dewletek ku hevşaredariyê qedexe dike û saziyên jinan digire, ne tenê dixwaze jinan, lê hemû civakê jî kole bike. Ji ber ku dûrxistina jinan ji siyasetê tê wateya tunekirina îradeya gel."

 

Îro, tevgera jinên Kurd hem têkoşîna ji bo nasnameya neteweyî û hem jî têkoşîna ji bo azadiya jinan didomîne. Mîrata jinên ku di salên 1930'an de li ser rêyên sirgûnê meşiyan, biryardariya jinên ku di salên 1980'an de li çiyayan şer kirin û ezmûna jinên ku di salên 2000'an de hevşaredariyên şaredariyan kirin, îro di destên jinên ciwan de formên nû digirin.