Melek Avci

 

ENQERE - Parêzer Rengîn Ergul diyar kir ku Komîteya Pêşîgirtina li Îşkenceyê ya Neteweyên Yekbûyî ji bo sê mijaran heta Tîrmeha 2025’an dem daye Tirkiyeyê. Gavên pêkhatinê yên ji bo dîtina malbat û parêzeran a li Îmraliyê weke rakirina qanûnên Rewşa Awarte ku bûye pîvan û li dijî tundiya li ser jinê avêtina gavan bi nav kir.

 

56'emîn Rûniştina Konseya Mafên Mirovan a Neteweyên Yekbûyî (NY) ku di 18'ê Hezîranê de li bajarê Cenevre yê Swîsreyê dest pê kiribû, di 26'ê Tîrmehê de bi dawî bû. Rêxistinên sivîl ên ji gelek deverên cîhanê di navbera 16-17-18 Tîrmehê de beşdarî rûniştinên Komîteya li dijî Îşkenceyê ya Neteweyên Yekbûyî (CAT) bûn û der barê binpêkirinên mafan ên li welatên wan de rû didin raporên xwe pêşkêş kirin. Komîteyê di roja ewil de bi zêdeyî 20 saziyên sivîl ên Tirkiyeyê re hevdîtin pêk anî û bi giştî nîv saetê bi saziyên sivîl re hevdîtin kir. Parêzer Rengîn Ergul a li ser navê STK’ê beşdarî civînê bû, pêvajoya beriya hevdîtinê, tiştên ku di civînê de hatin nîqaşkirin û rapora çavdêriyê ya ku piştre hat weşandin nirxand.

 

Di ser rapora peryodîk a 2020’î re 4 sal derbas bûn

 

Rengîn ku ewil paşeroja civînê vegot, bal kişand ser kêmbûna demê ji bo saziyên sivîl. Rengîn got, “Ev civîna Komîteya Li Dijî Îşkenceyê ya NY’ê ji bo nirxandina 5’emîn rapora periyodî ya sala 2020’î ya ji aliyê Tirkiyeyê ve hatiye dayîn, pêk hat. Lê em di sala 2024'an de ne, cûdahiyek cidî heye. Civîna dawî di sala 2016'an de hat lidarxistin, ji ber vê yekê pêwîstî bi nûvekirineke cidî ji bo komîteyê hebû. Digel rapora periyodîk a sala 2020'î, rêxistinên sivîl jî xwedî pêvajoyên raporkirinê bûn ku em jê re raporên siyê an raporên alternatîf dibêjin. Ji Tirkiyeyê zêdetirî 20 rêxistinên sivîl jî li ser rojeva xwe an jî bi giştî li ser hemû mijarên îşkenceyê ragihandin. Li gorî van raporan, civîna yekemîn a li Cenevreyê bi rêxistinên sivîl re girtî pêk hat. Lê ev civîn bi qasî nîv saetê dom kir, di demeke pir sînordar de û mafê axaftinê ji bo yek-du deqîqeyan hat dayîn. Di yek deqeyê de çi pêşkêşî were kirin, ji bilî vê pirsê komîsyonê ji me nûnerên civaka sivîl re hebûn. Mafê me hebû ku em yek deqîqe bersiva wan pirsan bidin û me hin ji wan pirsan ku di civînê de nekarîn bi nivîskî bersiv bidin şandin."

 

Di civînê de çi hat axaftin

 

Rengîn da zanîn ku di nava du rojên pêş de nîv roj ji bo nûnerên Tirkiyeyê hatiye veqetandin û ji aliyê komîsyonê ve gelek pirs ji Tirkiyeyê hatine kirin. Dûvre Rengîn tiştên ku di civînê de hatine axaftin wiha vegot: “Tirkiyeyê bi kurtasî ji bo nûkirina rapora sala 2020’î pêşkêş kir, lê bi kurtasî ev nirxandinên ku me dizanibû û pêşbînî kiribû. Piştre Komîteya Li Dijî Îşkenceyê ya Neteweyên Yekbûyî, di çarçoveya agahiyên ku ji raporên STK’ê hatin girtin de, pirsên Tirkiyeyê kirin. Yek ji ya herî girîng jî tecrîda Îmraliyê bû. Sedema tecrîda li ser Birêz Abdullah Ocalan ev bû ku cezayên dîsîplînê çiqas dom kir. Mînaka din jî li ser Peymana Stenbolê û şîdeta li ser jinan bû. Der barê girtîgeh û darizandinên ciwanan de pirs hatin kirin. Di hevdîtinê de hikûmetê hin ji van bersiv dan. Piştî vê civînê dê hikûmet bi awayekî peryodîk bersivên xwe yên nivîskî bide û rapora xwe ya dewrî ya 6'emîn amade bike."

 

Pirsa cezayên dîsîplînê yên li Îmraliyê bêbersiv dimîne

 

Rengîn wiha got:"Lê ya ku bal kişand bi taybetî jî piştî pirsa duyemîn a der barê Îmraliyê de hat kirin. Hikûmetê di pirsa yekem de diyar kir ku ji bo birêz Ocalan cezayê muebbetê yê giran hatiye birîn û bi hincetên cuda yên qanûna îdamê, weke mafê parêzer û ramanê di çarçoveya qanûnê de, mafên wî hatine rêzkirin. Li ser vê yekê jî cezayên dîsîplînê weke sedema ku parêzer û malbata xwe nabîne û vî mafî bisînor kirine nîşan dan. Komîteyê dû re dîsa pirsek ku em dikarin bi hêsanî wiha şîrove bikin, 'Qanûnên we heta kengê dihêle ku girtî ji ber cezayên dîsîplînê gihandina malbat û parêzerên xwe sînordar bike?' hebû lê bersiva vê pirsê nebû. Paşê komîteyê rapora xwe ya çavdêriyê eşkere kir. Em difikirin ku xalên girîng ên vê raporta çavdêriyê hêja ne. Berî ku em derbasî raporta çavdêriyê bibin, divê em teqez bikin ku argumana hukûmetê di bersivên xwe de, bi taybetî li ser zêdebûna bêhevseng a serjimara girtîgehan, ew bû ku hikûmetê bi serbilindî diyar kir ku ji bo sala 2026’an wê 54 girtîgeh hebin, 24 ji wan di bin avakirinê de ne û 34 ji wan jî di qonaxa projeyê de ne."

 

'Tê pêşniyar kirin ku tecrîda li Îmraliyê bê rakirin'

 

Rengîn da zanîn ku di rapora çavdêriyê ya piştî civînê de heyetê lêkolîna îdiayên îşkenceyê, rêjeya dagirkirina girtîgehê û şert û mercên girtîgehê cih girtiye û bi taybetî jî girtiyan bi taybet Tîpa Y û S piraniya rojê di hucreyê de weke ‘tenê’ derbas kirine. Li gorî rêjeya ku Tirkiyeyê di civînê de der barê cezayê heta hetayê yê girankirî de daye, tê gotin ku nêzî 4 hezar cezayên giran hene û li gorî hesabên me ji 4 hezarî zêdetir cezayên giran hene û ev hevok parastina sereke ya hikûmetê red dike, teza ku cezayê muebbetê giran dike cezayek îstîsna ye. Komîteyê pêşniyara rakirina bendên qanûna bidarvekirinê kir. Bi tevlîhevkirina şert û mercên cezayê heta hetayê yên giran bi Îmraliyê re, bi nivîsandina navê Birêz Abdullah Ocalan û sê girtiyên siyasî yên li Îmraliyê bi wî re girtî ne, bi awayekî ku dewlet bi awayekî zelal fêm bike, di raporê de destnîşan kir ku tecrîda mutleq hatiye ferzkirin. Dîsa komîteyê diyar kir ku di derbarê mafê girtiyan ê gihandina parêzeran û vekolîna biryara girtinê di heyameke diyarkirî de ti garantiyên pêvajoyê yên bingehîn nînin. Hat pêşniyarkirin ku qanûnên dij-terorîzmê li gorî amûrên mafên mirovan bêne danîn."

 

'Îşkence nayê dîtin'

 

Rengîn diyar kir ku divê komîte diyar bike ku divê pênaseya îşkenceyê bê berfirehkirin û wiha got: “Pênaseya îşkenceyê jixwe diyar e. 

Weke hiqûqnas, dema ku em qanûn û hemî peymanan bi tevahî dihesibînin, em jixwe vê yekê dizanin. Girîngkirina vê tê wateya ku Tirkiye dîsa sînorên xwe bi bîr bîne, prensîba bingehîn careke din bi bîr bîne û ji wê were xwestin ku di hiqûqa xwe de ewlekariya wê bike. Saziya Mafên Mirovan û Wekheviyê ya Tirkiyeyê mekanîzmayek e ku ji bo pêşîgirtina li îşkenceyê li Tirkiyeyê mekanîzmayeke neteweyî ya pêşîlêgirtinê û raporên Neteweyên Yekbûyî naskirî bi kar tîne, lê komîteya TÎHEKê di rapora xwe de diyar dike ku hemû endamên lijneya vê mekanîzmê, di serî de serokomar, ji aliyê serok û ku hevsengiya zayendî tune ye Komîteyê dît ku mekanîzma di raporên xwe de îdiayên îşkence û muameleya xerab cih nagire û pêşniyar kir ku di vî warî de avahiya mekanîzmayê bê guhertin û serxwebûna wê were misogerkirin. Ji ber vê yekê komîteyê destnîşan kir ku ev pêkhateya ku li Tirkiyeyê mekanîzmaya pêşîlêgirtina neteweyî ya pêşîlêgirtina îşkenceyê ye ne serbixwe ye û îşkence nayê dîtin."

 

Heta Tîrmeha 2025’an gavê bavêjin

 

Rengîn, da zanîn ku komîteyê heta Tîrmeha 2025’an ji bo sê sernavan dem daye Tirkiyeyê û got ku ev sê sernav ev in; Cezayê girankirina heta hetayê weke pêngaveke binesaziyê ya ji bo dîtina malbat û parêzeran a li Îmraliyê, rakirina rêziknameyên Rewşa Awarte ya ku bûye pîvan û li dijî tundiya li ser jinê avêtina gavan bi nav kir.